Ankara muhabirimiz ve Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü öğrencisi Kıvılcım Çaktu, bizlere tarihin ta­nıklığını yapan stromatolitleri tanıtıyor.
STROMATOLİTLER VE ÖNEMİ
st-1.jpg
Kambriyen öncesi dönem demek olan Pre-kambriyen, yeryüzünün oluşumundan Kambri-yen'e kadar geçen dört milyar yıllık zaman di­limidir. Yeryüzü tarihinin 7/8'lik bölümü Pre-kambriyen'de geçer. Bu dönemde oluşmaya başlayan stromatolitlerse var olan en eski siya-nobakteri fosilidir ve bizlere ilk canlılar hak­kında bilgi verir. Siyanobakteriler, güneş ener­jisini kullanarak "fotosentez yapma" özelliği kazanmış ve oksijensiz olan okyanuslara oksi­jen aktarmaya başlamış bakteriler. Bu bakteri­lerin oluşturduğu jeolojik yapılar "stromatolit-ler" olarak biliniyor. İyi korunmuş bir stroma-tolitten milyarlarca yıl öncesinin iklimi, jeoloji­si ve coğrafyasına ilişkin verileri elde edebili­riz.
4,7 milyar yıl önce meydana gelen dünya­nın koşulları çok farklıydı. İlk oluşum sırasın­da dünyanın dönüş hızı bugünkünden daha faz­la ve günler daha kısaydı. Bu dönemde yanar­dağ işlevlerinin çok daha yaygın ve etkin olma­sı bugün dünyada bir yaşamın oluşmasını sağ­ladı. Çünkü yanardağlar yalnızca kızgın lavlar değil, büyük Ölçüde su buharı, azot, karbondi­oksit, hidrojen, metan, amonyak gibi gazlar çı­karırlardı. Yerkürenin ya da yer kabuğunun al­tında bulunan bu atmosfer elemanları serbest oksijen içermiyordu. Dolayısıyla bu bileşimde­ki bir atmosfer bugünkü canlılar için ölümcül­dü; ama bu gazlar siyanobakterilerin varolma­sı ve canlılıklarını devam ettirebilmeleri için yeterliydi. Fotosentetik siyanobakteriler, Kam­briyen öncesi dönemlerden Arkeyan ve Prote-rozoik evre boyunca yeryüzünde oksijenin var olmasını sağladılar. Bu ilkel organizmalar, ekolojik değişikliklerde önemli role sahip ol­malarının yansıra, oksijeni okyanuslardaki de­mir iyonlarıyla birleştirerek demir yataklarını oluşturdular.
Siyanobakteriler, iki milyar yıl önce dünya­da bir yaşam formunu başlattılar ve yeryüzün­de ilk defa deniz yüzeyinin hemen altında bu­lunan kaya şeklindeki yapıları oluşturdular, işte bu yapılara "stromatolit" adı verildi. Bu
st-2.jpg
"Octopus Springs" kanalında rastlanılmış bu örnek­ler, yalnızca birkaç santimetre büyüklüğünde ve Shark koyundakilere benzerlik göstermekte.
Diğer bir stromatolit örneği de, Dr. Ward'ın koleksiyonundan. Bu kayanın yüzeyi su yüzeyine
paralel ve bu nedenle bu örnekteki mikroorganizmaların oluşturduğu yığınlar dairesel.
yapının nasıl oluştuğunu inceleyecek olursak; deniz suyu aracılığıyla taşınan kalsiyumkarbo-nat parçacıkları bakterilerin oluşturduğu iplik-si yığınlar üzerinde gelişti. Parçacıkların bak­teri yığınlarına tutunmasınıysa, siyanobakteri­lerin etrafını kuşatan ve yapışkan, akışkan olmayan müsilaj Özellikte kılıf sağladı. Kalsi-yumkarbonat parçacıkları, yapışkan kılıf tara­fından yakalandı ve bu sırada yeni tabakalar gelişmeye devam etti. Bu tabakaların tekrar-lanmasıyla bu yapı büyüdü.
Stromatolitler, çoğunlukla çeşitli büyüklük­lerde küre ya da kubbe şeklinde görülürler. Neredeyse bütünüyle soyu tükenmiş ve yaşam alanları dünyanın birkaç yerinde bulunan stro-matolitlere, Avustralya, Çin, Rusya, Afrika, Ka­nada ve ABD'de bulunan dünyanın ilk milli parkı olan Yellowstone Milli Parkı'nın sıcak kaynaklarında rastlandı.
Avustralya, büyük bölümü Prekambriyen kayaçlardan oluştuğu için, Antarktika dışında en yaşlı kıta olarak da anılır. İşte Avustral­ya'nın batı kıyılarındaki, Shark Koyu'ndaki stromatolitler, Hamelin gölcüğünün kenarında oluştular. Burada, 80 km'den daha fazla bir alanda, çeşitli boyutlarda ve biçimlerde stro­matolitler bulunur ve hâlâ gelişen bu yapıların 1000 yaşının üzerinde olduğu saptanmış durumda.
Prekambriyen'de gelişen stromatolitlerse çok büyük boyutlarda geliştiler. Ancak, jeolojik olarak daha genç olan bu stromatolitler daha çok evrimli otçul organizmalar tarafından biçil­diğinden yalnızca otçul organizmaların olmadığı yerlerde, geniş yapılar halinde geliştiler.
Stromatolitlerin dünyanın yalnızca belli yer­lerinde bulunmalarının temel nedeni olaraksa şu söylenebilir: Siyanobakterilerce geliştirilen stromatolitlerin geliştiği ortamlardaki suyun tuzluluk oranı normal deniz suyuna göre daha fazladır.
Kaynaklar
www.rockhounds.com/.../ stromatolite_hakatai4.jpg Demirsoy A., "Evrenin Çocukları, Yaradılışın Öyküsü", Ankara, 1994.
www.ntvmsnbc.com
resimler: www.lpi.usra.edu/.../ p7310793_lg.jpg
Yazının hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Doç. Dr. Emel Oybak Dönmez ve Doç Dr. Ali Dönmez'e tefekkür ederiz.
st-3.jpg
Arkeyan ve Protozoik evrede her yerde bulunan stromatolitlere bugün nadir olarak rastlamaktayız. Bu stromatolit örneği de Rockies Müzesi'nde bu­lunmakta. Bu modele, Avustralya'nın, tuz oranı, sı­caklığı yüksek ve çok az sayıda canlının yaşadığı Shark koyunda rastlanmış.
1,5 MİLYAR YIL ÖNCE ZAMAN
Yeryüzünde bulunan stromatol itlerle yapı­lan bir araştırma, milyarlarca yıl öncesine ışık tuttu. Söz konusu araştırmada, Çin'in kuze­yindeki Tianjin şehri yakınında bulunan Yans-han dağından alınan ve çok iyi korunduğu bi­linen stromatolit örnekleri kullanıldı. Araştır­macı Zhu Shixing, kullanılan stromatolit ör­neklerinin 1,3 ilâ 2,5 milyar yıl önce şekillen­diğini ve 3336 metre kalınlığında mavi alg fo­sili içerdiklerini belirtti. Bu mavi alg fosilleri 2000 çok ince parçaya ayrıldı ve yüksek ka­pasiteli mikroskoplarda incelendi. Zhu, bu araştırmanın dünya ve hatta tüm Güneş Siste-mi'nin evrimini anlamak için zaman koordi­natları sağladığını belirterek, 4,7 milyar yıl önce oluşan Dünya'nın dönüşünün zamanla yavaşladığını söyledi. Yine bu araştırmanın ışı­ğında şu bilgileri öne sürdü: 1,3 milyar yıl ön­ce, bir gün 15 saat, bir ay 42 gün ve bir yıl ise 13-14 ay ya da 540 gündü.
st-4.jpg
Bu örnek, Prekambriyen'in sonuna doğru Monta-na'da oluşmuş ve Rockies Müzesi'nde bulunuyor. Bu kalın kesit, su yüzeyine dik olarak alınmış. Bu fosil örneği bugün Shark koyunda bulunanlara ben­zerlik göstermekte.
BİLİM ve TEKNİK 30 Ağustos 2005